Početkom 20. veka, nemajući dovoljno budžetskih sredstava, a poučena lošim iskustvom sa Majdanpekom u 19. veku, Srbija se i dalje nije odrekla ambicija za izgradnjom nacionalne industrije gvožđa i čelika.
Poslovi na podizanju crne metalurgije dati su austrougarskom kapitalu (firmi – Povlašćeno austrougarsko društvo državnih železnica – „STEG“) i privatnom srpskom kapitalu (Đorđe Vajfert, Ferdinand Gramberg, David Simić…) – izdavanjem koncesija na bogata rudišta u Istočnoj Srbiji.
U ugovoru sa srpskom vladom „STEG“ se obavezao da, čim se stvore povoljni uslovi, pristupi osnivanju „mešovitog“ akcionarskog društva sa sedištem u Srbiji.
Dvadesetog februara 1913. godine „STEG“ je sa privatnom srpskom finansijskom potporom, osnovao „Srpsko Akcionarsko Rudarsko Topioničko Industrijsko Društvo“ – SARTID.
Osnivački skup akcionara Sartid-a održan je 26. maja 1913. godine u birou Đorđa Vajferta u Prvoj srpskoj parnoj pivari u Beogradu.
Društvo je 1. juna iste godine registrovano u registru Prvostepenog trgovačkog suda u Beogradu. U Statutu društva zapisano je da je glavni cilj Sartid-a da vrši istraživanje, eksploataciju i preradu železne rude.
Kapital društva bio je za ono vreme izuzetno veliki i iznosio je 4.000.000 dinara, podeljen na 4000 akcija, od koje svaka glasi na 1.000 dinara imenito i na donosioca.
Izgradnja Fabrike Sartid u Smederevu
Nakon završetka Prvog svetskog rata, akcionari i uprava Sartid-a oklevaju sa nastavkom rada, pribojavajući se ekonomskih, socijalnih i političkih vrenja.
Osim toga, akcionari su bili u dilemi: da li da nastave sa započetim rudarskim radovima ili da se prilagode novonastaloj situaciji i učestvuju u obnovi opustošene Srbije, posebno njene saobraćajne infrastrukture.
Skupština akcionara odlučila je ipak, da Sartid nastavi sa radom ali u prvo vreme na poslovima sanacije razrušene saobraćajne infrastrukture (železnice, mostova, brodova…).
Iz nacionalnih i ekonomskih interesa Sartid je za neko vreme „skrenuo“ sa prvobitno zacrtanog cilja -izgradnja srpske industrije čelika.
Uprava Sartid-a je kao najpogodniju lokaciju za podizanje buduće fabrike – izabrala Smederevo. Ovim je na najbolji način iskorišćen povoljan geografski položaj Smedereva: strateški pravac Moravsko – vardarske doline, blizina velikih količina vode Dunava potrebnih za industriju čelika, dobre putne i železničke komunikacije.
Na obali Dunava, dva kilometara uzvodno od grada, u proleće 1921. godine započeta je izgradnja Sartidovih pogona.
Fabrika se u početku bavila metalopreradom – izgranjom i popravkom lokomotiva i vagona za Srpske državne železnice (SDŽ), izgradnjom čeličnih konstrukcija mostova i konstrukcija drugih namena za potrebe lake industrije u zemlji…
Ovaj tzv. „metaloprerađivački period“ u istorijskom razvoju Sartid-a trajao je od 1921. godine, pa sve do 1937. godine.
Godine 1925. Sartid-ova Fabrika u Smederevu se širi. Gradi se Mašinska kovačnica i Preseraj. Za trgovačke potrebe izrađuju se: potkovice, ašovi, lopate, pijuci, motike, sekire. Firma je bila u naponu snage, višestruko je uvećala početni kapital i zvali su je u to vreme „Srpska Rešica“.
Velika ekonomska kriza i Sartid
Velika ekonomska kriza nije mimoišla ni Sartid. Privredna depresija istanjila je budžet, tako da su Srpske državne železnice (SDŽ) krajem 1925. godine jednostrano raskinule ugovor – pa se Sartid našao pred finansijskom propašću.
Odeljenja za mostogradnju, vagonogradnju, lokomotive i brodogradilište bila su prazna. Da bi prevazišla teškoće Uprava preorijentiše proizvodni program Sartid-a za trgovačke potrebe.
Nakon izgradnje Kovačnice i Preseraja, Sartid, kupuje 1932/33. godine u saradnji sa Sjedinjenim metalurškim tvornicama „Titan Nadrag Kalan“ iz Bukurešta, Valjaonica tankog lima sa pocinkovaonicom iz Železare u Rešicama.
Valjaonički kapaciteti pušteni su u pogon 1933. godine. Istovremeno Kovačnica započinje sa programom proizvodnje poljoprivrednog alata (motika, ašova, lopata, sačeva, kolskih osovina) prilagođenog potrebama sela.
Sa ovako koncipiranim novim proizvodnim i ekonomskim programom Sartid je uspeo da prevaziđe teškoće izazvane velikom ekonomskom krizom. Sniženje radničkih nadnica u odbrani profita donelo je Upravi Sartid-a velike nevolje.
Nakon nekoliko velikih štrajkova gde je bunt radnika pretio da zaustavi proces rada na duže vreme (npr upravnika inž. Hlebnikova, razljućeni radnici su usred decembra bacili u Dunav) – došlo je do sporazuma i potpisivanja prvog kolektivnog ugovora u Sartid-u 13.
Tada nastupa period velike potražnje gvožđa i čelika i na jugoslovenskom i na evropskom tržištu. Kako je Sartid imao velikih problema u nabavci polufabrikata iz uvoza, uprava je napravila plan za izgradnju kapaciteta za polufabrikate krajem 1936. godine.
Ovakvim planovima Sartid-a pogodovala je i proklamovana politika vlad dr Milana Stojadinovića o prioritetu izgradnje teške bazične industrije u zemlji (gvožđa i čelika) i protekcionističkim merama koje je u to vreme vodila država.
U proleće 1937. godine Sartid je započeo izgradnju postrojenja za proizvodnju polufabrikata. U Majdanpeku uz tehničku saradnju sa „Societe anonime des mines da cuivre de Majdanpek“, iz Belgije, gradi kompletnu Topionicu gvožđa, gde je inače imao svoje rudnike i šumske domene.
Po procenama inženjera T. Spasova ukupne rezerve rude limonita iz rudnika u Majdanpeku iznosile su 4.234.080 tona rude sa prosečno 40,71% železa i 0,60% bakra od čega je eksploatacijom bilo moguće dobiti 1.723.958 tona gvožđa i 25.737 tona bakra.
Projekat Topionice gvožđa u Majdanpeku uradio je inženjer Valenta sa saradnicima. Ovaj metalurški objekat Sartid-a građen je tokom cele 1937. godine, a topljenje gvožđa počelo je polovinom decembra iste godine.
Visoka peć topionice u Majdanpeku radila je sa promenljivim uspehom od sredine decembra 1937. godine do juna 1940. godine.
Proizvodnja je počela sa 4.750 tona limonita, da bi se ustalila na godišnjoj proizvodnji od preko 17.000 tona limonita.Za svo vreme svog rada 1937-1950. Topionica gvožđa u Majdanpeku bila je u sklopu preduzeća Sartid.
Istovremeno, u Smederevu se grade dodatni kapaciteti metalurškog ciklusa: Simens Martinova čeličana i Valjaonica profila. Početkom proleća 1937. godine Sartid je u Smederevu započeo izgradnju Čeličane sa jednom Simens-Martinovom peći tipa „Maertz“ kapaciteta 20 tona.
Ona je puštena u rad 1. novembra 1937. godine. Prva kampanja trajala je od puštanja u rad do 11. avgusta 1938. godine tokom koje je proizvedeno 580 šarži ili 7.145 tona sirovog čelika.
Kasnije se godišnja proizvodnja Čeličane ustalila na oko 17.000 tona čelika sve do perioda okupacije, kada je zbog čestih zastoja stagnirala.
U halama bivših železničkih radionica Sartid-a montirana je 1937. godine Valjaonica profila. Postrojenje je kupljeno i preneto iz Rešica u Rumuniji. Ova Valjaonica profila je bila malo mehanizovana. Zagrevne jedinice bile su jednozonska potisna peć kapaciteta osam tona.
Nedostatak je bio u tome što je stan za valjanje polufabrikata služio kao pretpruga lakoj pruzi, tako da ove valjaoničke pruge nisu mogle da rade paralelno.
Valjaonica profila raspolagala je i jednim trio valjačkim stanom sa valjcima prečnika 670/2100 mm i lakom valjačkom prugom od pet stanova i to: četiri trio stana i jedan duo stan sa valjcima prečnika 310/80 mm.
Posle Drugog svetskog rata na mesto stana prečnika 650 mm montiran je valjački duo stan prečnika 750 mm iz Zenice. Uslovi rada u Valjaonici profila bili su veoma teški. Sve se radilo ručno ubacivanjem ingota, samo što je mašina valjala.
Na jednom valjačkom stanu bilo je tri valjka sa različitim kalibrima. Sartid je te 1937. godine kompletirao sopstvenu metaluršku proizvodnju – od rude do gotovih proizvoda.
Integralni metalurški ciklus činili su: Topionica gvožđa u Majdanpeku sa rudnicima u tom području, kao i postrojenja u Smederevu: Čeličana sa Simens Martinovom peći, Valjaonica profila, Valjaonica lima, Pocinkovaonica i prateći energetski objekti – Električna centrala, Gas-generatori, Kotlarnica, kao i ranije izgrađena finalna postrojenja – Fabrika čeličnih konstrukcija, Brodogradilište i Kovačnica.
Za samo nekoliko godina rada, velikim iskorišćenjem proizvodnih kapaciteta i pozitivnim finansijskim poslovanjem, Sartid je već 1939. godine isplatio sve investicione troškove u izgradnji fabrike. U ukupnoj proizvodnji gvožđa i čelika u Jugoslaviji 1939. godine, Sartid je učestvovao sa 24,16 %.
Inače, kroz svoje postojanje Želazara je više puta menjala vlasnike i nazive: „Sartid“ je nastalo 20. februara 1913. godine. „Državna železara u Smederevu” 5. decembra 1946. godine, a naziv „Rudnici i Železara u Smederevu” dobila je 1960.
„Metaluški kombinat Smederevo”, ili skraćeno „MKS”, postao je 1969. godine. „Sartid 1913” – 1992. godine vraćen je prvobitni naziv i pridodata godina osnivanja, dok je od 1997. Stara železara poslovala pod nazivom „Koncern crne metalurgije Sartid a.d.” Američkom privatizacijom postaje “U.S. Steel Serbia-USS Serbia“, a nakon otkupa od strane države 2003. Železara Smederevo. Od 2016. naziv je „Hbis Group Serbia“.
Autor,
Nikola Tasić Cale
dipl.maš.inženjer u penziji