Kako mađarski izvori vide despota Đurđa i njegovu porodicu?

Šta je u mađarskim spisima zabeleženo o despotu Đurđu Brankoviću i njegovoj porodici? Kako je doživljavan među savremenicima? Zašto su, baš i samo o Brankovićima među Srbima stvorena dva crna mita? – to su neka od pitanja o kojima je ovom prilikom bilo reči.

Povod programa koji je po okriljem Svetosavskih svečanosti održan u Istorijskom arhivu jeste knjiga u pripremi koju će, kada bude završena izdati upravo ova naša ustanova kulture. Delo pod nazivom „Brankovići – dva esejistička pogleda“ zajedno stvaraju Milan Micić, istoričar, književnik i generalni sekretar Matice srpske i Ferenc Nemet, redovni profesor Učiteljskog fakulteta u Subotici Univerziteta u Novom Sadu.

Okosnicu izdanja čini mađarska istoriografija koju otkrivamo tek sada, a koja daje poseban uvid u srpske prilike sredinom 15. veka kao i odnose između dva naroda.

Ferenc i Milan su istražujući prethodno srednjevekovnu istoriju Srba u Banatu, shvatili da je istorija Srba i Mađara bila isprepletena, a njihov suživot intenzivan.

Smederevo je u srednjem veku imalo strategijski značaj budući da je deo odbrambenog sistema utvrda južne Ugarske, prve linije odbrane od turske najezde. Istovremeno, članovi porodice Branković pripadali su visokom plemstvu Ugarske sa znatnim posedima i značajnim prihodima.

Razumljivo je zato da o tome svedoče mnogobrojni, do sada malo poznati mađarski izvori. Ja sam u svom radu, između ostalog, kao izvore koristio mađarske studije o Brankovićima kojih ima podosta.

Od više desetima povelja koje se odnose na Smederevo i Brankoviće izdvojio sam 16 važnih i dao ih u prilogu svoga rada sa kratkim prevodom i originalnim latinskim tekstom kako bi istraživači mogli da ga koriste kao izvor.

Po oceni Lajoša Talocija, poznatog istoričara, Đurađ je bio istaknuta ličnost istorije Balkanskog poluostrva, štaviše, jedan od velikih diplomata svih vremena i najizvrsniji srpski državnik.

Drugi mađarski istoričari ističu da je bio retko naočit, harizmatičan, veoma religiozan muškarac, veran prijatelj despota Stefana Lazarevića koga je i nasledio. 

Bio je direktni potomak jedne pobočne grane loze Nemanjića. Sa suprugom Jerinom, poznatom po lepoti imao je petoro dece. Budući da je raspolagao velikim posedima u Ugarskoj, oni su mu godišnje donosili prohod od 50 000 zlatnika. Sveukupno njegov prihod bio je oko 500 000 – 600 000 zlatnika. Imao je svoju vojsku sa 50 000 vojnika.

Mađarska istoriografija nam skreće pažnju da se hrišćanska Evropa ujedinila tek kada je osetila tursku ruku na svom vratu. U srednjem veku bilo je donekle prisutno i omalovažavanje i potcenjivanje snage osmanlijskog cartsva.

Zbog svega toga, hrišćanska javnost u Evropi, na tursku opasnost se fokusirala tek kada je rimski papa objavio krstaški rat protiv njih, a to je već donekle bilo zakasnelo – objašnjava Nemet. Kako dalje dodaje, po mađarskim istoričarima, pogrešno je Kosovski boj smatrati krajem srpske države – srpska despotovina je opstajala sve do 1459.

Svakako, Srbi su bili razapeti između Ugarske i Osmanlijskog carstva. To je iziskivalo veliku diplomatsku veštinu, ponekad i lukavost, donošenje teških odluka od strane srpskih velikaša.

Đurađ Branković je posedovao neverovatnu sposobnost prilagođavanja u datim vojno političkim okolnostima. Na to ga je primoravao i pomenjiv odnos snaga između Turske i Ugarske. Na toj vetrometini istorije su se našli svi srpski velikaši u 14. i 15. veku.

Sin Kraljevića Marka Dimitrije, bio je poslušnik kralja Žigmunda, kao i despot Stefan Lazarević.

Po oceni mađarske istoriografije, ni despot Stefan ni despot Đurađ nisu, u tadašnjoj situaciji mogli drugačije postupiti već da balansiraju između Osmanlijskog carstva i Ugarske i tako osiguraju doborbit svog naroda – ističe Nemet.  

Malo je falilo i da jedan od Brankovića završi na ugarskom tronu. Jedan od Đurđevih sinova bio je kandidat za ženidbu sa udovicom Albrehta Drugog Nemačkog, Eržebet, koja je u trenutku njegove smrti bila u drugom stanju.

Loza Brankoviča se ugasila 1496. smrću Đorđa Maksima Brankovića. Za života Đurđa Brankovića, njegov narod imao je značajnu ulogu u tursko mađarskim borbama ali svega dve godine nakon njegove smrti, Srbija je postala pokrajina turskog sultana.

Prema oceni Lajoša Talocija, mađarskog istoričara, “smrt umnog despota Srbima je bio veći gubitak od kosovskog poraza. Jer je rezultat potonjeg bio samo gubitak nezavisnosti zemlje, dok je prestankom Brankovićeve vlasti turska uprava uništila i same korene srpskog društva”. Srbi su potom migrirali u Ugarsku ali ni u svojoj novoj domovini nisu zaboravili svog znamenitog nacionalnog junaka – zaključio je Ferenc Nemet.

Upravo o našim migracijama govore i istraživanja sudbina članova porodice Branković kojima se bavio Milan Micić. To kako se oni razilaze na sve strane, zajedničko im je sa sudbinom celog naroda. Mara je otišla u harem, Kantakuzina udata za Urliha Celjskog i njene tragove nalazimo na prostoru Slovenije i Hrvatske.

U gradiću na jugu Italije krajem 15. veka jedna grupa naših ljudi na srpskom je pevala “Orao se vije iznad Smedereva”. Vremenom su se sve te generacije stopile sa domaćim stanovništvom. Zatim, išlo se i na sever, u današnju Vojvodinu, ali je Srba bilo u Maloj Aziji i Anadoliji, zarobljenih i raseljavanih.    

Kroz svoj esej o porodici Branković, ja sam pokušao da otvorim neka pitanja koja su značajna. Svi poznavaoci istorije znaju da bez obzira na veliki trud i napor koji je uložila porodica Branković, suštinski, u tom trenutku nije ni bilo moguće očuvati srpski narod i državu.  

Svo vreme Đurđeve vladavine, mi vidimo pokušaj da se opstane pred turskim prodorom, da se sačuva državno tkivo, etničko jezgro naroda. Da se ostane mimo islama koji prodire.

Oslanjao se na pomoć od saveza sa katoličkom Evropom i Ugarskom, ali i neprekidnu želju da očuva sopstveni i identitet svog naroda. Jer, bez obzira što je Ugarska bila saveznik, ne treba zaboraviti da je u 15. veku ona dobila tu vrstu krstaškog zadatka od strane katoličke crkve da bude nosilac hrišćanske, katoličke misli. I to ne samo prema islamu već i prema pravoslavnom i jeretičkom svetu na Balkanu.

Pokušaj Đurđa i njegovih potomaka da očuvaju Srbiju pokazao se neuspelim, ali ja sam kroz svoj esej hteo da kažem da su ti ljudi bili neshvaćeni u svom, ali i u potonjim vremenima.

Na porodicu Branković, bez obzira na to što iz nje niko nije prešao u katoličanstvo ni u islam, i što je Vuk Branković, posle Kosovske bitke bio najveći turski neprijatelj, (ubijen je u turskoj tamnici 1397.) bačena su dva crna mita. Jedan o Vukovoj izdaji, drugi o Prokletoj Jerini. Pitanje je da li su nastajala zaista u srpskom narodu i ako jesu da li su samo tu nastajala? – pita se Micić.  

On kaže da bi trebalo dobro istražiti da li su na te mitove možda uticale i neke imperije koje su se u to vreme borile na prostoru Balkana. Jer, u takvom „sudaru svetova“, pravoslavnog koji nestaje, katoličkog koji želi da se proširi, islamskog koji nadire, interesi su razni. Micić kaže da u svom eseju postavlja to pitanje ne sa uverenjem da će dati pravi odgovor već sa željom da se mi time zaista pozabavimo ozbiljno.

Jer, ne treba zaboraviti da su katolički pisci, a najviše ih je bilo sa teritorije Dubrovnika, dali veoma negativan sud o Đurđu Brankoviću.

Ne treba polaziti iz njihovog ugla, to je posledica između ostalog i toga što jedino despot nije poslao svog predstavnika kada je trebalo stvarati takozvanu Firentinsku uniju, niti je srpska crkva poslala svog predstavnika da prihvati Uniju dok su ostale crkve to učinile. Doduše, ona nije zaživela u pravoslavnom svetu.

Ali mi moramo da razmislimo o svemu tome. Ja navodim i primer Marka Kraljevića koji, kad pogledate kako izgleda u našim epskim pesama, to je lik jednog turskog delije koji je hrišćanin koji se bori za tursku stvar, a kao brani Turke. Tu je sigurno bio neki uticaj Turske i njihovih istoričara, interesa osmanskih u to doba da se stvori upravo takav lik – poručuje Micić.

O ovome i svemu drugom detaljnije, svakako će biti reči u narednim mesecima kada knjiga bude objavljena i promovisana u Smederevu. Autori očekuju da bi trebalo da bude u prvoj polovini godine.